Onderwijstijd is kostbare ruimte

Inleiding

Enkele jaren geleden was er veel aandacht voor onderwijstijd. Cijfers over lesuitval leidden zelfs tot boetes voor enkele scholen. De Commissie Onderwijstijd heeft in december 2008 met het rapport `De waarde van een norm´ een basis gelegd voor flexibiliteit en maatwerk op schoolniveau. In oktober 2018 heeft het ministerie van OCW de mogelijkheden voor het voortgezet onderwijs nog eens samengevat in de publicatie `Ontdek de ruimte´. In 2020-2022 waren de omstandigheden vanwege corona heel anders. Recent staan uitgevallen lessen wegens lerarentekorten weer op de politieke agenda. Redenen genoeg om in deze rubriek de ruimte die onderwijstijd biedt onder de loep te nemen. Deze blog is in februari 2023 ook als artikel verschenen in DRS-magazine.

Wat is onderwijstijd

Onderwijstijd is tijd die de school invult voor de leerling. Deze invulling bestaat voor een groot deel uit lessen en opdrachten op school. In het basisonderwijs zijn twee (of meer) leerkrachten aan een klas verbonden. In het voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs zijn afhankelijk van het vak en het niveau één of meerdere lesmomenten per week ingepland bij een vakdocent. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van diverse mogelijkheden buiten de school.

Onderwijstijd – kader vanuit de overheid

De overheid heeft wettelijke regels vastgesteld voor de wijze waarop een school de onderwijstijd invult. In de publicatie ‘Ontdek de ruimte’ staat dat:

• de activiteiten bewust gepland moeten zijn
• de activiteiten uitgevoerd moeten worden onder de pedagogisch-didactische verantwoordelijkheid van leraren of personen die dat volgens de wet mogen doen en
• de leraren, ouders en leerlingen ermee in dienen te stemmen dat de activiteiten gelden als onderwijstijd (bijvoorbeeld via de medezeggenschapsraad).

De Onderwijsinspectie voegt er nog aan toe dat

• de activiteiten “door een inspirerend en uitdagend karakter bijdragen aan een zinvolle invulling van de totale studielast van leerlingen”.

Naast deze regels voor de invulling heeft de overheid ook normen gesteld voor het aantal uren per leerling gedurende zijn of haar schoolloopbaan. In deze regelgeving geeft de overheid geen inhoudelijke richtlijnen voor het onderwijs. Het gaat alleen over de randvoorwaarden dat het onderwijs aan kwaliteits- en kwantiteitsnormen moet voldoen. Het is overigens – zakelijk gezien – voor de overheid wel verleidelijk om invloed uit te willen oefenen op de besteding van 48,4 miljard euro belastinggeld per jaar.

Artikel 23 van de grondwet (vrijheid van onderwijs) zien we gelukkig concreet terug in de regelgeving voor onderwijstijd. Bij andere publicaties en ontwikkelingen zien we dat de overheid wel regelmatig een inhoudelijke boodschap doorgeeft.

Onderwijstijd – opdracht vanuit de Bijbel

Bij de doop beloven ouders dat zij hun kind “als het tot zijn verstand zal gekomen zijn in de voorzeide leer naar uw vermogen te onderwijzen, te doen en te helpen onderwijzen”. Bij menige doopstoespraak zal gewezen zijn op de onmogelijkheid vanuit de mens en op de onverdiende mogelijkheid bij God vandaan. In Spreuken 22: 6 staat de bekende tekst “Leer den jongen de eerste beginselen naar den eis zijns wegs; als hij ook oud zal geworden zijn, zal hij daarvan niet afwijken.”

Dit onderstreept onze verantwoordelijkheid voor de opvoeding van kinderen. Naast de toerusting en vorming in het gezin wordt deze verantwoordelijkheid vanaf het vierde levensjaar voor een belangrijk deel samen met een school ingevuld. Gezin, school en kerk dienen op dezelfde grondslag te staan. Bijbelse waarden en normen doorgeven is een gezamenlijke opdracht. Bijzonder blijft dat de Heere de opvoeding van kinderen legt op schouders van mensen, van wie Hij weet dat ze het uit zichzelf niet kunnen. Een gedurig gebed blijft dan over. Zo heeft de Heere de gebeden van moeder Monica voor haar zoon Augustinus op bijzondere wijze willen verhoren.

Verder spreken we thuis niet over ‘kwantitatief-genormeerde opvoedingstijd’. Als ouders weet je wat elk kind nodig heeft. Maatwerk is vanzelfsprekend. Zo blijft geen moeder liggen als een kind ’s nachts huilt. Het ene kind moet je elke keer herinneren aan het psalmversje, terwijl het andere kind het zonder aansporing leert.

Onderwijstijd – ruimte voor het onderwijs

In de heftige discussies over onderwijstijd ging het aanvankelijk veel over werkdruk, tijdsdruk en formatietekort. De leerlingen werden soms geconfronteerd met gaten in het rooster en met uren zonder gerichte invulling. Op basis van de aanbevelingen van de Commissie Onderwijstijd werd ruimte gecreëerd voor schooleigen oplossingen. Hierbij werd gericht maatwerk ontwikkeld voor leerlingen. Het bekende voorbeeld dat mensen een verschillend aantal rijlessen nodig hebben om met succes het rijexamen af te leggen, werd op menige school genoemd om het nut van flexibiliteit uit te leggen.

Deze flexibele ruimte bij het invullen van de onderwijstijd biedt extra mogelijkheden voor het onderwijs dat vanuit een eigen grondslag wil werken. Waarom extra? Aan toerusting en vorming kan naast de eigen invulling ook extra tijd (binnen de wettelijke norm) worden besteed. In feite krijgen scholen de wind in de rug. Eigen onderwijsbeleid staat voorop. Een school is geen uitvoeringsorganisatie van rijksbeleid.

Eigen onderwijsbeleid staat voorop.

Een school is geen uitvoeringsorganisatie van rijksbeleid

In dit verband wil ik twee voorbeelden noemen:

• De academie van Calvijn in Genève. De reformator verzorgde op eigen initiatief een gedegen onderwijsprogramma. Hij was diep overtuigd van het belang van Bijbels gefundeerde en goed onderwezen leidslieden. Calvijn riep de kerken daarom op “stuur ons hout, dan maken wij er pijlen van”.
• De Cheiderschool in Amsterdam. Zij verzorgen dagelijks Joodse lessen bovenop het reguliere onderwijsprogramma. Het belang van kennis van het Hebreeuws en de Joodse wetten is voor deze gemeenschap zo groot dat er meer onderwijstijd wordt ingevuld.

Onderwijstijd – ruimte en plicht voor het reformatorisch onderwijs

Zoals eerder genoemd vormt de school een onderdeel van de trits gezin-school-kerk. Van dichtbij zie ik dat er in gezinnen, scholen en kerken hard gewerkt wordt om jonge mensen toe te rusten en te vormen vanuit het Woord. Er zijn meerdere initiatieven genomen om de rijkdom van een leven met de Heere dichtbij te brengen. Iedereen voelt tegelijk de aanhoudende zuigkracht vanuit wereldse invloeden. Zo worden Gods heilzame geboden ten aanzien van onder meer huwelijk, gezin, zondagsinvulling etc. als onverdraagzaam aangemerkt. Vanuit deze context is het daarom van groot belang de ruimte in de regelgeving voor onderwijstijd optimaal te benutten. Dit kunnen we zelfs als een ‘dure plicht’ aanmerken jegens onze Schepper, onze naaste en onze overheid.

• ‘dure plicht’ jegens onze Schepper, onze naaste en onze overheid.

Onderwijstijd – concrete handvatten voor eigen invulling

Na deze beschouwende uiteenzetting komen we nu bij de stap naar de praktijk. Elke school heeft zijn eigen structuur, cultuur en ontwikkeling. Op alle scholen werken en leren mensen. Gezamenlijke erkenning van de ernst en urgentie vormt een verbindend vertrekpunt om met elkaar na te gaan of de bestaande invulling van onderwijstijd goed is voor de leerlingen. Om concreet te zijn noem ik zeven stappen om bezinning op teamniveau te stimuleren. Dit is een handvat voor een openhartige reflectie in het team.

Start in de teams met gesprekken over de items uit het eigen schoolprofiel en het VGS-identiteitsprofiel die (a) sterk ontwikkeld zijn en (b) nog voor een ontwikkeling staan. Benoem vanuit de tijdsomstandigheden gezamenlijk de urgente aandachtsgebieden voor de toerusting en vorming van leerlingen.
Start daarna met open teamgesprekken over de leerling en zijn leefwereld anno 2023. Benoem de risicogebieden.
Bespreek de huidige onderwijsaanpak en de resultaten in het team ervan. Benoem sterke en minder sterke kanten van het team.
Leg de uitkomsten van stap 2 en stap 3 naast elkaar.
Kies maximaal twee prioriteiten en vraag aan drie tot vier collega’s denkrichtingen te ontwikkelen om dit binnen de onderwijstijd een plaats te geven.
Bespreek de denkrichtingen met alle betrokkenen, incl. enkele leerlingen.
Plan vervolgens een overleg met andere teams die ook zover zijn met deze aanpak.
Wordt een denkrichting breed én intrinsiek gedragen dan ontstaan in de school ook mogelijkheden om dit uit te voeren.

Ten slotte

Tijd is kostbaar. We zijn rentmeester over onze tijd en over de medemens. In het onderwijs is elke dag ruimte om Bijbelse waarden en normen aan onze jongeren door te geven. Tot Gods eer en tot heil van zijn of haar ziel.