Intro
De energiemarkt lijkt wel op een doolhof. Je verdwaalt gemakkelijk in de contractvormen, subsidieregelingen en belastingmaatregelen. Het is nog ingewikkelder geworden toen bleek dat het netwerk niet in staat was de ongebruikte stroom van zonnepanelen over te nemen. Het terugleveren moest onaantrekkelijk gemaakt worden. Thuisaccu´s zijn nog niet betaalbaar. Het succes van zonnepanelen leidde zo ineens tot een stagnatie in de duurzame energievoorziening. In deze blog ga ik op zoek naar het kompas in dit doolhof.
Energiemarkt en prijsvorming
Normaliter bepalen vragers en aanbieders samen de prijs. De energiemarkt kent enkele aanbieders en veel vragers. Een marktvorm die in de economische theorie ´oligopolie´ wordt genoemd. Voor het leveren van energie is een wijd vertakt netwerk aangelegd. Recent hebben we ondervonden dat door de oorlog in Oekraïne de levering van gas in korte tijd onzeker kan worden. Door deze dreigende schaarste schoten de energieprijzen omhoog. Toen bleek dat er toch voldoende gas beschikbaar was zakte de prijzen weer snel. De zachte winters waren hierbij ook een belangrijke factor. Om de levering aan inwoners veilig te stellen ziet de overheid toe op de strategische gasvoorraden. De opslag dient voor de winter ‘vol’ te zijn. De groei van de bevolking en de uitbreiding van bedrijventerreinen zorgen voor meer vraag naar energie. De overheid heeft naast de standaard omzetbelasting ook een speciale energiebelasting ingevoerd. Deze heffingen worden één-op-één doorberekend aan de eindgebruikers. Dit zijn allemaal factoren die leiden tot prijsvorming.
Duurzame energie
Het toenemende energieverbruik heeft gevolgen voor het milieu. Tegelijk weten we dat de voorraad fossiele brandstoffen eindig is. Bewust omgaan met energie is daarom belangrijk. Ooit werd in een overheidscampagne de wereldbol voorgesteld als een kaars die voor een deel is opgebrand. Eén van de speerpunten van de overheid is nu de transitie naar duurzame energie. Hoe wordt dat gestimuleerd? Door vraag een aanbod zodanig te beïnvloeden dat groene energie aantrekkelijk wordt. Dit gebeurt door investeringen, regelgeving en door subsidies.
Subsidies – snel effect
De subsidies op de energiemarkt zijn uitgegroeid tot een breed pakket. Zo zijn er ruime budgetten voor zonnepanelen, windmolens, warmtepompen, etc. Naast subsidies zijn er ook belastingvrijstellingen. Bijvoorbeeld voor elektrische auto’s. Particulieren en bedrijven kunnen zo veel geld besparen als zij slim gebruikmaken van verschillende regelingen. Op deze wijze beïnvloedt de overheid met financiële prikkels vraag en aanbod. Deze energiesubsidies zijn succesvol. Zo worden nieuwbouwhuizen bijna standaard voorzien van zonnepanelen. Er zijn hiervoor zelfs speciale dakpannen met zonnecellen ontwikkeld. Ook op bestaande daken zijn inmiddels talloze zonnepanelen geplaatst. Er zijn verder meerdere zonneparken aangelegd. Kortom subsidies hebben snel succes.
Subsidies – te snel effect
Door het succes van de subsidies werd er in korte tijd veel duurzame energie opgewekt. Zoveel dat het netwerk overbelast raakte. Uitbreiding van het netwerk vraagt omvangrijke investeringen en is niet op korte termijn te realiseren. Dit betekent dat het aanbod van duurzame energie op het netwerk moet verminderen. Hoe is dat snel voor elkaar te krijgen? Door de financiële prikkel te verkleinen en door kosten voor teruglevering in rekening te brengen.
– Voorbeeld zonnepanelen
Door subsidies konden zonnepanelen soms al binnen zes tot zeven jaar terugverdiend worden. Bij een gemiddelde levensduur van vijftien jaar ligt er dan voor lange tijd ‘gratis stroom’ in het verschiet. Voorwaarde is wel dat de stroom die opgewekt en niet zelf gebruikt wordt teruggeleverd kan worden tegen de gangbare tarieven. Door het succes ontstonden er knelpunten in het netwerk. Het terugleveren van stroom moest beperkt worden. Dit gebeurt door bij teruglevering kosten in rekening te brengen. Door het financieel onaantrekkelijk te maken wordt de terugverdientijd langer en neemt de belangstelling voor zonnepanelen af.
Subsidies – tijdelijk
De overheid stimuleert zo duurzame energie met subsidies aan particulieren en bedrijven. De overheid betaalt deze subsidies uit belastinginkomsten. Deze gelden komen van …… particulieren en bedrijven. Op deze wijze wordt er geld in de maatschappij rondgepompt. In de economische theorie worden deze belastinginning én subsidieverstrekking aangeduid als ‘herverdelen van inkomens’. Hoe meer belastinggeld er mee gemoeid is, hoe meer discussies er ontstaan over de wenselijkheid en betaalbaarheid. Subsidies voor onbepaalde tijd zijn daarom geen optie. Eindigheid – al dan niet gefaseerd – is om meerdere redenen belangrijk. Door het afbouwen van financiële prikkel vermindert ook de animo voor bepaalde duurzame investeringen.
– Voorbeeld elektrisch rijden
Op elke auto worden naast omzetbelasting ook andere belastingen geheven, zoals motorrijtuigenbelasting en bpm (belasting van personenauto’s en motorrijwielen). Om het elektrisch rijden te stimuleren en zo het milieu te sparen wordt vrijstelling verleend voor deze belastingen. Nu het einde van deze vrijstelling in zicht komt stagneert ook de belangstelling voor elektrische auto’s.
Uit deze voorbeelden blijkt dat met subsidies snel resultaten worden bereikt. Tegelijk treden ook ongewenste of onverwachte effecten op. Zo blijkt het stroomnetwerk niet geschikt te zijn voor massale opwekking van energie uit zonnepanelen. Dit geldt ook voor de energie die opgewekt is door windmolens. De momenten waarop zonne- of windenergie geleverd wordt wijken af van de momenten al deze energie gebruikt wordt. Bij subsidies voor zonnepanelen (en windmolens) zijn er zo fysieke grenzen.
Subsidies – effect op keuzes
Subsidies hebben gevolgen voor afwegingen en keuzes. Als subsidies leiden tot potentiële kostendalingen of nieuwe inkomstenbronnen, dan beïnvloeden deze de aankoopbeslissingen. Zodra subsidies financieel interessant worden, kunnen ze zelfs onderdeel worden van een verdienmodel. De mate en de looptijd van een subsidie zijn dan bepalend voor keuzes bij investeringen. Vanwege de uitgebreide subsidiemogelijkheden (in Nederland en in Europa) is het voor organisaties zelfs rendabel om ‘subsidiologen’ aan te stellen. Dit zijn medewerkers die primair benoemd zijn om het subsidielandschap te monitoren en subsidieaanvragen te stroomlijnen. Ook zijn er op dit terrein meerdere gespecialiseerde adviesbureaus actief. Soms onder de conditie no cure no pay. Zij weten in ieder geval als geen ander de weg in het doolhof van subsidies en belastingkortingen.
Subsidies – effect op verantwoordelijkheden
Subsidies worden door de overheid toegekend om ontwikkelingen op gang te brengen. De subsidies om schades te vergoeden laten we in deze blog buiten beschouwing. Welke gevolgen heeft dit voor de verantwoordelijkheden van de overheid en de individuele inwoner:
- Kijken we naar de positie van de overheid als subsidiegever dan zien we dat de overheid initiatieven neemt en een stuk verantwoordelijkheid naar zich toetrekt.
- Kijken we naar de positie van de individuele burger als subsidieontvanger dan zien dat de burger extra mogelijkheden krijgt om kosten te besparen of inkomsten te verwerven. Afgewogen wordt of de subsidie van pas komt. Dit geldt ook voor bedrijven en organisaties.
- Bij meerdere subsidies wordt dit terrein zowel voor de overheid als voor het individu ingewikkelder. Zo kunnen subsidies of belastingmaatregelen elkaar soms zelfs tegenwerken. Dan is er moed voor nodig om de subsidies te saneren. In de praktijk wordt dan echter vaak een compensatieregeling ontwikkeld. Dit maakt het geheel nog ingewikkelder. De kans op een vicieuze cirkel is groot. De persoonlijke verantwoordelijkheid wordt dan ontmoedigd, terwijl de overheid de grip kwijtraakt.
Subsidies – kompas
Bij het stimuleren van duurzaam energiebeheer is bewustwording essentieel. Zodra mensen overtuigd zijn van het nut en de noodzaak is er sprake van een intrinsieke motivatie. De mensen willen het en hebben er zelf ook wat voor over. Subsidies hebben in deze context een positieve en stimulerende werking. Vergelijkbaar met lopen met de ‘wind in de rug’.
Wordt bij het stimuleren van duurzaam energiebeheer alleen met financiële prikkels gewerkt dan zullen inwoners en organisaties zich berekend opstellen. De mensen doen het alleen omdat het geld oplevert. Subsidies staan dan niet in lijn met de intrinsieke drive. Zodra het niet meer lonend is stopt ook duurzaam beheer.
Verder is het belangrijk om van de voren maatregelen te nemen bij bovengemiddeld gebruik. Zodra een succes niet waargemaakt kan worden is de kans om een boemerangeffect groot en staat een volgende subsidieronde bij voorbaat op achterstand.
Subsidies – rentmeesterschap
Kenmerk van subsidies is dat er iets kunstmatigs in de markt wordt gebracht. Het bijzondere is ook dat subsidies betaald worden uit belastinggelden. Oftewel een bijdrage uit eigen portemonnee, waarbij de overheid zorgt voor herverdeling van gelden. Een collectief en anoniem orgaan wordt verantwoordelijk. Dit gaat ten koste van ieders persoonlijke verantwoordelijkheid. Hier raken we een basisuitgangspunt van rentmeesterschap.
Samenvatting
Subsidies hebben meerwaarde bij intrinsieke motivatie. Als betrokkenen meewerken vanuit eigen wil geven subsidies een positieve stimulans. Ontbreekt intrinsieke motivatie dan blijven subsidies afstandelijke financiële prikkels die onderdeel zijn van een verdienmodel. Bevorder ten slotte eenvoud en overzichtelijkheid in het subsidielandschap.
Tip
- maak een eigen afweging met en zonder subsidie
- realiseer je altijd dat een subsidie ‘eigen geld’ is